„Zachowania zdrowotne są wyznaczane w znacznej mierze przez kontekst społeczny i kulturowy, który kształtuje i ogranicza indywidualne wybory. Określone praktyki zdrowotne ludzi są więc często nie tyle efektem zamierzonych, celowych działań, ile wynikają z ich spójności z bardziej ogólnymi sposobami na życie ludzi (Mechanic 1989). Obiektywne możliwości realizowanie określonych zachowań uwarunkowane są ponadto pozycją społeczną i czynnikami makrostrukturalnymi, stwarzającymi niejednokrotnie bariery realizacji dokonanych wyborów” [26].

Styl życia

Rozumienie pojęcia „styl życia” różni się w zależności od tego w jakim kontekście będziemy je rozpatrywać. Rozpocznę te rozpatrywania od dziedziny socjologii.

Wśród koncepcji stylu życia występujących w socjologii, na uwagę zasługują przede wszystkim prace Maxa Webera (z początku XX wieku). Mają one jednak wartość bardziej historyczną niż badawczą czy naukową. Weber w swej teorii mówił, że zróżnicowania społeczne przejawiające się w różnych stylach życia nie są tak w znacznym stopniu uzależnione od stosunku do produkcji, co do konsumpcji. Wg autora styl życia był nieodzownie związany ze statusem społecznym. W jego koncepcji ważnymi elementami były sposób życia i szanse życiowe, przy czym sposób życia wiązał on z wyborami różnych dóbr i zachowań, a szanse z prawdopodobieństwem realizacji tych wyborów w powiązaniu z sytuacją życiową. Koncepcja Webera „wiąże style życia z grupami o podobnym statusie, przez co są one raczej zjawiskiem zbiorowym niż indywidualnym, odnosi je do sfery konsumpcji i określa jako wypadkową preferencji i wyborów z jednej strony, a realnych szans na ich realizację  – z drugiej” [26].

Bardziej indywidualistyczne podejście do zagadnienia stylu życia zaproponował Anthony Giddens. Jego stwierdzenie „Nie mamy wyboru, musimy stale wybierać”(1991) odnosi się do coraz mniejszej roli tradycji w naszym życiu i coraz większej możliwości decydowania o tym, jakie nasze życie będzie. Giddens w swej koncepcji przekazuje pogląd, że styl życia, również w odniesieniu do sfery zdrowia, podlega indywidualnym decyzjom oraz odpowiedzialności jednostki i jej wyborom.

W socjologii polskiej temat stylu życia podjął Stanisław Ossowski (1986), który przez styl życia rozumie pewien spójny system norm, zwyczajów, wskazówek i konwenansów, stanowiących cechę przynależności klasowej. Styl życia pełni tu przede wszystkim funkcje wewnętrzne, integrujące i stabilizujące poszczególne klasy społeczne, wyznacza i utrwala granice między nimi. Ossowski zwracał także uwagę na różnorodność i rozmiary konsumpcji jako istotne elementy stylu życia [26].

W koncepcji Sicińskiego, styl życia nie jest powiązany tylko ze strukturą klasowo-warstwową; mówi się tu także o zróżnicowaniach stylu życia w zależności od przynależności narodowej, płci, wieku, miejsca zamieszkania i innych cech usytuowania społecznego [26].

W literaturze socjomedycznej pojawia się bardziej specyficzne pojęcie. Jest to prozdrowotny styl życia, zdefiniowany przez Cockerhama (1995). Składają się nań wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw.

Podobnie pojęcie to określa Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization) posługując się najczęściej definicją Nancy Milio (1986), która definiuje styl życia jako „wzory wyborów zachowań spośród alternatywnych możliwości, jakie dostępne są ludziom, w zależności od ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości, z jaką są w stanie przełożyć określone zachowania nad inne” [26].

Do lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia powszechne było przeświadczenie, że poziom zdrowotności społeczeństw zależy w głównej mierze od rozwoju medycyny. Teorię tę podważyły wyniki długofalowych badań epidemiologicznych McKeown’a (1973), McKinleyów (1977) i Kannela (1978), które wykazały, że postęp medycyny ma o wiele mniejszy wpływ na przeciętną długość życia ludzkiego, niż czynniki środowiskowe (a wśród nich także te, które określilibyśmy jako elementy stylu życia) [32].

Jednak największą popularność, a także znaczenie dla miejsca, jakie styl życia zajmuje obecnie w problematyce zdrowotności społeczeństw, miał prawdopodobnie tzw. Raport Lalonda (1978). Wykazał on, że w krajach rozwiniętych (a więc takich, które uporały się  z ostrymi chorobami zakaźnymi), można wyróżnić cztery grupy czynników warunkujących „pole zdrowia” człowieka – czynniki biologiczne (genetyczne), czynniki środowiska zewnętrznego, czynniki związane ze stylem życia oraz efekty działalności medycyny, a także podjął próbę oszacowania ich wpływu. Model Lalonda był następnie podejmowany i uszczegółowiany w dalszych badaniach i wszystkie one potwierdziły decydującą rolę stylu życia w kształtowaniu zdrowia. Aktualne oszacowania udziału poszczególnych czynników w polu zdrowia przypisują największą rolę stylom życia, odpowiedzialnym za kształtowanie go w około 50%, następnie czynnikom środowiskowym (25-35%), czynnikom biologicznym (10-15%) i opiece zdrowotnej (10-20%) [32].

Koniecznym staje się zatem podkreślanie przy każdej sposobności zasad zdrowego stylu życia [30].

Za najbardziej klasyczne zachowania związane ze zdrowiem przyjmuje się: dietę, aktywność fizyczną, palenie tytoniu i konsumpcję alkoholu. Prozdrowotna rola tych zachowań –  jak dotychczas jest najlepiej udokumentowana zarówno przez badania epidemiologiczne, jak i testy laboratoryjne prowadzone na zwierzętach.  Lista ta pokrywa się z koncepcją prozdrowotnego stylu życia, lansowanego np. przez WHO (Kickbusch 1986), choć w niektórych  dokumentach wymienia się także sposób radzenia sobie z problemami życiowymi (stresem), a zwłaszcza posługiwanie się wsparciem społecznym [32].

Według wspomnianych badań oraz prac późniejszych wynika, że choroby cywilizacyjne, a wśród nich choroby sercowo – naczyniowe, są chorobami „z wyboru”.  Takie stwierdzenie podparte jest bardzo silnymi argumentami. Styl życia, a więc dieta, palenie papierosów, alkohol, stres, aktywność fizyczna, ma największy wpływ na nasz stan zdrowia. W takim przypadku nieprzestrzeganie dyrektyw prozdrowotnego stylu życia będzie stanowiło czynnik ryzyka [26].

Biorąc pod uwagę znaczenie naszych codziennych zachowań w zakresie zdrowia, ciekawym do podjęcia tematem wydał mi się styl życia studentów wrocławskich uczelni, różniących się od siebie profilem nauczania. Z uwagi na to, że zachowania zdrowotne są najważniejszymi, poddającymi się kontroli i modyfikacji czynnikami związanymi ze zdrowiem człowieka [27], uznałam, że podjęcie tematu stylu życia studentów w kontekście chorób sercowo – naczyniowych za celowe. Za czynniki motywacyjny uznałam fakt, że młodzież akademicka to specyficzna społeczność, „przygotowująca się do pełnienia w przyszłości określonych ról w różnych dziedzinach życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Powinna zatem kształtować i propagować wzorce prozdrowotnych zachowań, oddziaływać na wybór systemu wartości, a tym samym na pożądany styl życia ludzi swojego otoczenia” [27]. Poprzednie prace na ten temat miały zamysł nie tylko diagnostyczny, ale również cel w postaci stworzenia określonego programu interwencyjnego [27].

Młodzi ludzie są grupą społeczną szczególnie podatną na wpływy otoczenia, nowości i zmiany [42]. Nawyki jakie ukształtowały się w nich w okresie dzieciństwa są wzbogacane nowymi w okresie studiów. Okres ten to czas poznawania różnic między życiem pod opieką rodziców a życiem praktycznie bez ograniczeń. Przeniesienie odpowiedzialności za swoje zachowania (także zdrowotne) na młodego człowieka wiąże się z wieloma zagrożeniami. Negatywne nawyki, uzależnienia, które nabywa on w okresie studenckim, mogą bowiem szkodzić zdrowiu przez całe późniejsze życie [21, 44].

„Zdrowie młodzieży jest jednym z ważniejszych problemów nękających ludność współczesnej cywilizacji. Istnieje potrzeba zmian w stylu życia i kształcenia zachowań sprzyjających zdrowiu. Jeśli młodzi ludzie będą mieli dokonywać świadomie właściwych wyborów, będzie to świadczyło o wzrastającym poziomie wiedzy dotyczącej zdrowia” [7].

Badanie wieloośrodkowe INTER-HEART case – control (kliniczno- kontrolne), które zostało przeprowadzone na całym świecie w 52 krajach, i  w którym brało udział prawie 30 tyś. osób wykazało, że istnieje 6 czynników ryzyka chorób sercowo – naczyniowych (hiperlipidemia, palenie tytoniu, nadciśnienie, cukrzyca, otyłość brzuszna, czynniki psychosocjalne) oraz 3 czynniki kardioprotekcyjne (spożycie warzyw i owoców, niewielkie spożycie alkoholu oraz regularna aktywność  fizyczna), które determinują ponad 90 % zachorowań na zawał serca wśród kobiet i mężczyzn zarówno wśród młodych jak i starszych osób [6].

W swojej pracy wzięłam pod uwagę podział podany przez Europejską Deklarację na rzecz Zdrowia Serca, która wyznacza trzy grupy głównych czynników ryzyka chorób sercowo – naczyniowych (biologiczne, związane ze stylem życia i ogólne). Samo badanie grupy zrealizowałam w sposób zainspirowany przez innych autorów [10, 6, 7, 42, 40]. Skupiłam się na przeanalizowaniu modyfikowalnych czynników ryzyka (a więc elementów stylu życia) oraz parametrów, które łatwo kontrolować i walczyć z ich nieprawidłowościami (ciśnienie tętnicze i BMI).

Aby ocenić postawy studentów wobec wymogów prozdrowotnego stylu życia postanowiłam najpierw przedstawić poszczególne jego elementy.

[26] Ostrowska A.: Styl życia a zdrowie; wyd. IFiS PAN; Warszawa, 1999.

[27] Patok, Jasiński M., Ożarowski P.: Aktywność fizyczna studentów I roku Uniwersytetu Gdańskiego; Kultura Fizyczna 1997 nr 7-8, 10-11.