praca magisterska z promocji zdrowia
Prawidłowa dieta jest jednym z podstawowych warunków prawidłowego fizycznego i psychicznego rozwoju organizmu każdego człowieka[1]. Wiek, w którym znajdowali się ankietowani (13-15 lat), to ważny okres, w którym zachodzą istotne przemiany w ustroju, mające związek nie tylko z dojrzewaniem płciowym, ale również ze zmianą sylwetki ciała oraz kształtowaniem się narządów wewnętrznych. W tym też czasie, dokonują się ważne zmiany w dojrzewaniu fizycznym, psychicznym i emocjonalnym młodych ludzi[2].
Prawidłowe żywienie jest głównym modyfikatorem rozwoju, stąd też tak ważną rolę odgrywa właśnie w wieku rozwojowym. Szczególnie dzieci i młodzież są podatne na skutki nieprawidłowego żywienia, dlatego w tej grupie społecznej bardzo ważne jest kształtowanie poprawnych nawyków żywieniowych. Przeciętna dieta nastolatka w Polsce różni się bardzo od zalecanych norm, głównie niewystarczającą ilością spożywanych posiłków i niewłaściwym ich rozkładem w ciągu dnia. W codziennej diecie jest przede wszystkim za mało warzyw i owoców oraz produktów mlecznych, a za dużo produktów wysokoenergetycznych takich jak fast-food [3].
Ogółem przebadano 100 uczniów gimnazjalnych w wieku 13-15 lat, uczęszczających kolejno do pierwszej, drugiej i trzeciej klasy gimnazjum. Badania przeprowadzono zimą 2010 roku w województwie małopolskim w mieście Kęty.
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że wśród rodzajów spożywanych produktów na I śniadanie dominują kanapki. Procentowo najwięcej kanapek zjadają 14- letnie dziewczęta oraz chłopcy, tutaj można zaobserwować największy udział procentowy odpowiednio wśród chłopców 85% oraz dziewcząt 71%. Wśród 13- latków oraz 15- latków można także zaobserwować procentowo największy udział kanapek jako produktu spożywanego na I śniadanie. I śniadanie powinno być głównie źródłem białka zwierzęcego, jego składnikami powinny także być nabiał oraz warzywa [4].
Wskazane na wykresie 2 wyniki wskazują, że drugim najczęstszym produktem spożywanym przez młodzież jest właśnie nabiał. Podobne wyniki wykazała Sadowska stwierdzając, że aż 85% śniadań zawierało białko zwierzęce pochodzące z produktów nabiałowych[5]. Stwierdzić należy, że badani uczniowie pomijają warzywa, a także owoce co może powodować nierównowagę i pozbawić organizm niezbędnych mu witamin oraz protein.
W grupie wiekowej 14-latków zaobserwowano niskie spożycie nabiału jako składnika pierwszego śniadania – 8% chłopcy i 18% dziewczęta. Pocieszające jest jednak to, że 14- letnie dziewczęta nie jadają fast-foodów i produktów wysokoenergetycznych w ogóle, a 14- letni chłopcy tylko w 8% sięgają po tego typu produkty. Wbrew krążącym opiniom dotyczącym nadmiernego spożycia produktów typu fast-food, w gronie nastolatków w badanej grupie nie zauważono aby taka tendencja występowała. Okazuje się, że nadal dominuje tradycyjny model polegający na tym, że posiłki, a szczególnie obiady są spożywane w domu i tam także wytwarzane.
Śniadanie pełni bardzo ważną rolę w jadłospisie gimnazjalisty. Brak spożywania I śniadania może powodować rozdrażnienie, zmęczenie oraz zaburzenia koncentracji [6].
W trzecim wykresie przedstawiono wyniki dotyczące powodów nie zjadania I śniadania.
36% 13-letnich chłopców deklarowało, że nie je I śniadania, ponieważ wstaje za późno, tyle samo odpowiedziało, że nie ma apetytu, 18% chłopców nie je z powodu lenistwa. Natomiast dziewczęta w tym samym wieku w ilości 39% odpowiedziały, że przyczyną nie jedzenia jest brak apetytu i tyle samo używa innych argumentów niż te zawarte w ankiecie.
8% 14- letnich chłopców odpowiedziało, że nie je I śniadania z powodu zbyt późnego wstawania, lenistwa i braku apetytu, natomiast 77% nie je I śniadania z innych powodów. Dziewczęta w tym samym wieku jako powód podają brak apetytu (65%). Jako powód dla, którego nie jedzą I śniadania z powodu lenistwa podało tylko 12% dziewcząt.
Grupa 15-latków była prawie zgodna. 80%-90% zarówno dziewcząt jak i chłopców jako powód podała późne wstawanie. Do braku apetytu przyznało się 10%-20% uczniów.
Sadowska w swoich badaniach wskazała także, że jedną z przyczyn nie zjadania śniadań może być niedopilnowanie przez rodziców, zwłaszcza gdy oboje pracują i wychodzą wcześnie do pracy [7].
Bardzo podobne wyniki uzyskała Banasiewicz, która w swoich badaniach wskazała, że głównym powodem nie zjadania śniadań był brak czasu, a także niedopilnowanie przez rodziców [8].
Inaczej przedstawia się sytuacja jeśli chodzi o częstotliwość spożywanych przekąsek pomiędzy posiłkami. Ankietowani 15-letni chłopcy w ilości 55% zjadają przekąski, natomiast spora ich część bo 40% stwierdziła, że nie jadają przekąsek. 5% dziewcząt w wieku 15-lat nie podjada między posiłkami, a 33% dziewcząt spożywa przekąski. Wyniki wskazują, że 27% 13-letnich chłopców spożywa regularnie przekąski, a 33% dziewcząt podjada między posiłkami. Grupa badanych 14-letnich chłopców (62%) przyznała się do podjadania między posiłkami, tylko 15% tego nie robi. Zadawalające jest to, że dziewczęta w wieku 14 lat (6%) nie jadają przekąsek, a 65% spożywa je sporadycznie. Ankietowani 15-letni chłopcy w ilości 55% jedzą przekąski, natomiast spora ich część bo 40% stwierdziła, że nie jada przekąsek. 5% dziewcząt w wieku 15-lat nie podjada między posiłkami, a 33% dziewcząt spożywa przekąski.
Za główny rodzaj przekąsek 13-letni chłopcy w 64% uważają chipsy, słodycze i produkty typu fast-food. Zadawalający jest fakt, iż 36% 13- letnich chłopców traktuje owoce jako przekąskę. Podobnie dziewczęta, aż 50% ankietowanych napisała, że za swoja przekąskę uważa owoce, a 33% chipsy, słodycze i Fast-foody.
Zarówno chłopcy jak i dziewczęta w wieku 14 lat w ilości 31%-47% spożywają owoce między posiłkami, natomiast 38%-41% spożywa produkty wysokoenergetyczne.
Zaskakujące jest to, że aż 30% 15-letnich chłopców za swoją przekąskę uważa nabiał oraz produkty mleko-pochodne, 40% badanych jada między posiłkami chipsy, słodycze i fast-foody. W tej samej grupie wiekowej 15-letnie dziewczęta (52%) jedzą między posiłkami produkty typu fast-food [9].
Niepokojące, i z pewnością szkodliwe dla prawidłowego odżywiania się jest zbyt duży udział chipsów, słodyczy oraz fast foodów zjadanych pomiędzy posiłkami, praktycznie w każdej grupie wiekowej zauważalny jest dominujący czynnik właśnie tego typu produktów. Podobne wyniki uzyskała Kołłątaj, która wykazała stosunkowo duży udział w diecie właśnie słodyczy i przekąsek [10].
Kolejny 6 wykres przedstawia ilość dań, które wchodzą w skład spożywanego obiadu. Obiad dwudaniowy preferuje 64% 13-letnich uczniów, 54% 14-letnich chłopców i tylko 6% 14- letnich dziewcząt. Natomiast 15-letnie dziewczęta jedzą obiad składający się z trzech dań lub tylko drugie danie, w przeciwieństwie do chłopców (85%), którzy spożywają obiad dwudaniowy.
Podsumowując, można stwierdzić, że olbrzymia większość młodzieży zjada obiad, co prawda istnieją różnice pomiędzy obfitością spożywanego obiadu, którą można zaobserwować wśród dziewcząt i chłopców. Wynika to z faktu, że chłopcy potrzebują znacznie więcej pokarmu ażeby zaspokoić swoje potrzeby, szczególnie w okresie wzmożonego wzrostu ciała, znacznie większego niż u dziewcząt.
Te wyniki potwierdzają także badania Wajszczyk oraz wsp., które jednoznacznie stwierdzają, że najczęściej spożywanym posiłkiem w trakcie dnia był obiad, badani wskazywali także, że najwięcej białka zwierzęcego oraz warzyw i owoców zjadała młodzież właśnie na obiad [11].
Surówki są dodatkiem, chętnie spożywanym przez młodzież 13-15 lat, co widać na wykresie nr 7. Spożywa je 54%-95% gimnazjalistów. Najmniej 6% 13-letnich dziewcząt i 10% 15-letnich chłopców nie jada surówek do obiadu.
Codzienne spożywanie kolacji (wykres nr 8) deklaruje 55% 13-letnich chłopców i 83% dziewcząt, 69% 14-letnich chłopców i 35% dziewcząt, 65% 15-letnich chłopców i 29% dziewcząt. Badania wskazują na fakt, że chłopcy znacznie częściej spożywają kolację od dziewcząt, na taki stan niewątpliwie wpływa jak już wcześniej wspomniano, większe zapotrzebowanie chłopców związane ze znaczącym wzrostem ciała w tym okresie życia. Wskazane dane znajdują także potwierdzenie w ankiecie, która prowadzona była przez Szczepańską i wsp., Wyniki wykazały, że 2% dziewcząt w wieku gimnazjalnym nie jadło kolacji, 28% spożywało ją nieregularnie, podczas gdy zdecydowana większość chłopców jadła ją codziennie [12].
Na wykresie nr 9 przedstawione są powody, dla których ankietowani nie jedzą kolacji. Jednym z powodów jest to, że w większości nie odczuwają oni głodu. Tak odpowiedziało 45% 13-letnich chłopców, 31% 14 letnich chłopców i 47% 14 letnich dziewcząt, 35% 15-letnich chłopców i 57% dziewcząt. Większość uczniów nie jada kolacji z innych powodów niż te podane w ankiecie.
Na wykresie nr 11 przedstawione zostały godziny spożywania ostatniego posiłku. Większość uczniów stara się zjadać kolację między godziną 18-20. Przed godziną 18 ostatni posiłek spożywa tylko niewielka ilość młodzieży tj. 6%-18%.
Głównym napojem wypijanym przez 13-letnich chłopców jest woda mineralna, natomiast 15%-46% ogółu ankietowanej młodzieży w wieku 14-15 lat najczęściej pije napoje gazowane. Dużą popularnością cieszą się herbaty owocowe i czarne. Niepokojące jest to, że młodzież nie wskazała mleka, które stanowi przecież ważny składnik diety, zapewnia prawidłowy wzrost i rozwój układu kostnego młodych organizmów, zapobiegając występowaniu w przyszłości osteoporozy. Podany powyżej fakt potwierdzają także badania przeprowadzone przez Bożenę Regulską-Ilow, która stwierdziła, że w badanej grupie gimnazjalistów podaż produktów mlecznych była nieprawidłowa [13].
Duża część respondentów (wykres nr 13) wypija 3-4 szklanek napojów w ciągu dnia (25%-71%), natomiast 5%-24% przyznaje się, że wypija tylko od 1-2 szklanek napojów dziennie. Z wykresu nr 14 wynika, iż większa część młodzieży nie pije napojów energetyzujących. Respondenci w ilości 9%-20% przyznają, że piją środki aktywizujące podczas uprawiania sportu, a 5%-31% gdy są zmęczeni.
Z przeprowadzonego badania dotyczącego częstotliwości picia napojów alkoholowych wynika, że młodzież w wieku 13-15 lat raczej nie pije napojów alkoholowych, tylko niewielka część badanych przyznała się do picia wina, piwa i wódki. Wyniki badań pokrywają się także z tymi, które przeprowadziła Borucka Anna wśród warszawskich nastolatków w latach 1984-2004. Jest to dość szeroki zakres czasowy, natomiast daje on możliwość miarodajnego przedstawienia trendów picia alkoholu wśród młodzieży. Z wyników badań wyłania się trend malejącego odsetka uczniów, którzy piją alkohol często, zmniejszył się on wśród badanych chłopców z 53% do 45%, wzrósł natomiast wśród dziewcząt z 15% do 19%. Pomiędzy rokiem 1996, a 2004 nastąpiła stabilizacja odsetka uczniów niepijących, często pijących i upijających się [14].
Na wykresie nr 20, wykazano kto przygotowuje posiłek dla gimnazjalistów i w większości tą osobą jest mama, 17%-31% młodzieży w wieku 13-15 lat sama sobie przygotowuje posiłki. Zadowalające jest to, że ze stołówki korzysta 9% 13-letnich chłopców, 6% 14-letnich i 10% 15-letnich dziewcząt.
Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe młodzieży jest większe niż osób dorosłych, ponieważ muszą one dostarczyć energii nie tylko do stałej odnowy ale też do systematycznego wzrostu tkanek rozwijającego się organizmu[15]. Dlatego też prawidłowa dieta to jedna z głównych podstaw prawidłowego rozwoju organizmu. Wiek, w którym znajdowali się ankietowani, to okres, w którym dokonują się gwałtowne przemiany w ustroju, związane z dojrzewaniem płciowym, zmianą sylwetki ciała oraz formowaniem się narządów wewnętrznych młodego człowieka. Jest to czas, kiedy dokonują się istotne zmiany nie tylko w dojrzewaniu emocjonalnym, ale również psychicznym i społecznym [16].
Podsumowując należy stwierdzić, że badana młodzież tylko w pewnym zakresie realizuje zasady prawidłowego odżywiania się. Pozytywnymi czynnikami, które wyłaniają się z przedstawionych wyników jest to, że młodzież w zdecydowanej większości nie spożywa produktów typu fast-food w większych ilościach. Związane jest to poniekąd z mniejszą dostępnością takiego jedzenia w Polsce, a także z faktem przywiązania młodzieży do jedzenia posiłków w większości w domu, co także pokazują wyniki badań.
Zarysowany jest zdecydowanie model jedzenia trzech posiłków dziennie z zdecydowanym naciskiem na obiad oraz I śniadanie, znacznie mniejsze znaczenie ma natomiast kolacja, najmniejsze II śniadanie oraz podwieczorek. Generalnie zauważalne jest także to, że obiad jest posiłkiem, który traktowany jest jako najważniejszy, z reguły zjadane są obiady dwudaniowe czyli zupa oraz drugie danie, rzadziej młodzież wskazuje samą zupę lub tylko drugie danie. Młodzież w większości zjada posiłki w domu, kolejno w szkole i innych miejscach. Z badań wynika, że posiłki przyrządzane są w domu, przeważnie przez matkę, rzadziej przez ojca. Im starsza młodzież tym większy odsetek tych, którzy przyrządzają sobie sami posiłki.
Czynnikami niewątpliwie negatywnymi są : zbyt mały odsetek młodzieży spożywającej II śniadanie, zdecydowanie zbyt małe spożycie owoców oraz warzyw pomiędzy posiłkami. Młodzież nie wykazała, że spożywa mleko lub produkty mleczne, takie wyniki zostały także porównane z innymi przeprowadzonymi wśród młodzieży gimnazjalnej [17]. Wśród posiłków dominuje obfity obiad, rzadziej spożywane II śniadanie, natomiast I śniadanie jest zbyt mało wartościowe i również spożywane nieregularnie. Czynnikiem niepokojącym jest także znaczne spożycie słodyczy, chipsów i fast-foodów pomiędzy posiłkami.
Z przedstawionych danych wśród badanej młodzieży bardzo popularny był zwyczaj podjadania przekąsek takich jak chipsy, słodycze i fast-foody- aż 64% ankietowanych, zaś w małym stopniu są to owoce i nabiał. Według Wajszczyk i wsp. głównymi produktami spożywanymi w ramach podjadania były napoje, słodycze oraz owoce ( dziewczęta) i kanapki (chłopcy). Bardzo rzadko w ramach podjadania w skład wchodziły takie produkty jak: mleko, jogurty czy napoje mleczne [18].
Ponadto stwierdzono zbyt małe spożycie owoców, warzyw i wody mineralnej. Zaobserwowane błędy żywieniowe mogą spowodować braki w diecie między innymi: błonnika pokarmowego, niektórych witamin i składników mineralnych, a także jedno i wielonasyconych kwasów tłuszczowych.
[1] Kołłątaj B, Kołłątaj W, Karwat I, Nieprawidłowe nawyki żywieniowe u nastolatków- badania wstępne 2008; 89 (3): s. 395-400.
[2] Ibidem.
[3] Oblacińska A i Weker H : Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży od urodzenia do dorosłości. Wyd. Hel-Med., Kraków 2008, s.23.
[4] Suliga E, Częstość spożycia i wartość energetyczna śniadań wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, 2006, s. 44-45.
[5] Sadowska J, Zakrzewska A, Ocena częstotliwości oraz wartości energetycznej śniadań spożywanych przez uczniów wybranych szkół podstawowych i gimnazjalnych w Pile 2010: 61 (4): 413- 418.
[6] Chlebna- Sokół D, Zbęk E, Sobczak M, Zachowania zdrowotne dzieci, młodzieży i wybranych grup młodych dorosłych w Polsce 2007; (117): 63-67.
[7] Sadowska J, Zakrzewska A, Ocena częstotliwości oraz wartości energetycznej śniadań spożywanych przez uczniów wybranych szkół podstawowych i gimnazjalnych w Pile 2010: 61 (4): 413- 418.
[8] Banasiewicz I, Ubogie dzieci Małopolski. Badanie ankietowe w szkołach podstawowych i gimnazjalnych województwa małopolskiego. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Kraków 2007, s. 44-48.
[9] Wierzbicka E, Stosio A, Spożycie produktów typu „Fast Food” przez wybraną grupę młodzieży szkolnej z rejonu Warszawy 2007, s. 33-37.
[10] Kołłątaj B, Kołłątaj W, Karwat I, Nieprawidłowe nawyki żywieniowe u nastolatków- badania wstępne 2008; 89 (3): 395-400.
[11] Wajszczyk B, Charzewska J, Chabros B, Rogalska –Niedźwiedź M, Chwojnowska Z, Fabiszewska J, Jakościowa ocena sposobu żywienia młodzieży w wieku pokwitania, Zakład Epidemiologii i Norm Żywienia, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie.
[12] Szczepańska B, Malczewska-Lenczowska J, Gajewski J, Zwyczaje żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z warszawskiej szkoły mistrzostwa sportowego, Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2007, XXXIV, Nr ½.
[13] Ilow R, Regulska-Ilow B, Płonka K, Biernat J, Ocena zwyczajów żywieniowych gimnazjalistów z Oleśnicy 2009.
69.Okulicz-Kozaryn K, Borucka A, Zmiany w piciu alkoholu przez warszawskich nastolatków w latach 1984-2004, Warszawa 2006.
[15] Socha J, Żywienie dzieci zdrowych i chorych, wyd. lek PZWL, Warszawa 1998.
[16] Kołłątaj B, Kołłątaj W, Karwat I, Nieprawidłowe nawyki żywieniowe u nastolatków- badania wstępne 2008; 89 (3): 395-400.
[17] Topolska K, Cieślik E, Bodzioch A, Grzych-Tuleja E, Preferencje młodzieży gimnazjalnej z terenu województwa małopolskiego w zakresie spożycia mleka i produktów mlecznych 2010, s.35-37.
[18] Wajszczyk B, Charzewska J, Chabros B, Rogalska –Niedźwiedź M, Chwojnowska Z, Fabiszewska J, Jakościowa ocena sposobu żywienia młodzieży w wieku pokwitania, Zakład Epidemiologii i Norm Żywienia, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie.